Nauka jest kobietą
Wychodzenie z cienia mężczyzn
Dziś uprzedzenia wobec edukacji kobiet wydają się niedorzeczne, ale około 1900 roku uważano jeszcze za fakt bezsporny, że dziewczęta są zbyt powierzchowne, że ich chęć studiowania wypływa z histerii, że mózg kobiety jest niezdolny do nauki, a wykształcone kobiety stają się „babochłopami”. Dziś odsetek kobiet z maturą i dyplomem ukończenia studiów uniwersyteckich sięga 60 procent.
Lise Meitner
fizyk (1878–1968)
Od 1896 roku można było w Wiedniu eksternistycznie składać egzamin dojrzałości, uprawniający do studiów uniwersyteckich. W 1901 roku maturę w tym trybie zdała Lise Meitner. Wcześniej, po ukończeniu szkoły, złożyła egzamin na nauczycielkę francuskiego. W 1906 roku pod kierunkiem Ludwiga Boltzmana napisała pracę doktorską na temat przewodzenia ciepła w ciałach niejednorodnych. Następnie wyjechała do Berlina, gdzie razem z chemikiem Ottonem Hahnem prowadziła badania w piwnicy, kobiety bowiem nie miały prawa wstępu do instytutu. Została asystentką Maksa Plancka, chociaż wcześniej był on zdania, „że byłoby rzeczą nader chybioną (…) dopuszczenie kobiet do studiów akademickich”. W 1926 roku Lise Meitner została profesorem fizyki jądrowej, ale w 1933 roku mimo interwencji Maksa Plancka odebrano jej jako Żydówce prawo nauczania. Na emigracji w Sztokholmie pozostawała nadal w bliskim kontakcie z Ottonem Hahnem, ukuła pojęcie „rozszczepienia jądra atomowego”, a w 1939 roku opublikowała wyliczenia dotyczące wyzwalanej w ten sposób energii. W rezultacie badaczka, która zawsze była pacyfistką, po pierwszej bombie atomowej, zrzuconej na Hiroszimę, została w USA okrzyknięta „matką bomby atomowej” i „kobietą roku”. W 1946 roku jednak tylko Otto Hahn otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za rozszczepienie uranu. Lisa Meitner była 47 razy nominowana do Nagrody Nobla, ale nigdy jej nie otrzymała. W Austrii została jako pierwsza kobieta członkiem wydziału nauk przyrodniczych Austriackiej Akademii Nauk.
Marie Jahoda
socjolog (1907–2001)
Marie Jahoda urodziła się w Wiedniu, w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. W 1926 roku w nowo założonym Instytucie Pedagogicznym Miasta Wiednia zaczęła się kształcić na nauczycielkę szkoły powszechnej, a jednocześnie immatrykulowała się na uniwersytecie na wydziale psychologii i filozofii. Na początku lat trzydziestych uczyła w rozmaitych szkołach wiedeńskich. Gdy na wzbierającej fali antysemityzmu została zwolniona z pracy w szkolnictwie, zaczęła się coraz bardziej angażować w sprawy polityki i nauk społecznych. Międzynarodową sławę przyniosło jej wydane we współpracy z mężem Paulem Lazarsfeldem i Hansem Zeislem studium Bezrobotni Marienthalu (1933, wyd. pol. 2007). Szczegółowe obserwacje i ankietowanie 478 rodzin wykazały, że długotrwałe bezrobocie nie prowadzi do buntu, lecz raczej do rezygnacji i utraty poczucia własnej wartości. W listopadzie 1936 roku Marie Jahoda została zadenuncjowana jako członkini ugrupowania Rewolucyjni Socjaliści Austrii i w procesie sądowym skazana na trzy miesiące więzienia i rok „aresztu ochronnego” (Schutzhaft). Po masowych międzynarodowych protestach – studium o Marienthalu miało bowiem przekłady na wiele języków i szeroki światowy rezonans – Marie Jahoda została wcześniej zwolniona z aresztu. W ciągu 24 godzin opuściła Austrię. Wyjechała do Wielkiej Brytanii, a w 1945 roku do USA, gdzie w 1949 roku została mianowana profesorem psychologii społecznej na Uniwersytecie Nowojorskim. W 1958 roku wróciła do Wielkiej Brytanii i w 1965 roku jako pierwszej kobiecie profesor w historii brytyjskich nauk społecznych powierzono jej utworzenie wydziału psychologii społecznej na Uniwersytecie Sussex. Zaproszenia do powrotu do Austrii nie otrzymała nigdy.
Elise Richter
romanistka i profesor uniwersytetu (1865–1943)
W 1897 roku Elise Richter jako pierwsza kobieta w Austro-Węgrzech złożyła egzamin dojrzałości w Gimnazjum Akademickim w Wiedniu i jeszcze w tym samym roku zapisała się na uniwersytet, aby studiować romanistykę, językoznawstwo ogólne, filologię klasyczną i germanistykę. Była też pierwszą kobietą, która się habilitowała (1907) na Uniwersytecie Wiedeńskim i pierwszą kobietą, która w Austrii została uniwersyteckim profesorem nadzwyczajnym. O tytuł profesora zwyczajnego miała się jednak ubiegać nadaremnie. Nie tylko wykładała i prowadziła badania. W 1922 roku założyła Związek Uczonych Kobiet Austrii, któremu przewodniczyła do 1930 roku. Regularnie publikowała i od 1928 roku kierowała Instytutem Fonetyki na Uniwersytecie Wiedeńskim, a mimo to przez całe życie spotykała się z oporem także ze strony kręgów akademickich i musiała walczyć o uznanie. Antysemickie sankcje po anszlusie Austrii za rządów nazistowskich położyły ostatecznie kres karierze akademickiej Elise Richter. Pozbawiono ją prawa nauczania i razem z siostrą Helene deportowano w 1942 roku do getta Theresienstadt, gdzie obie zginęły. Dzisiaj życie i działalność Elise Richter upamiętniają nazwana jej imieniem sala wykładowa w głównym budynku Uniwersytetu Wiedeńskiego oraz poświęcona jej pamięci nagroda Związku Romanistów Niemieckich.
Käthe Leichter
socjolog i socjaldemokratka (1895–1942)
Wkład Käthe Leichter w rozwój ruchu socjaldemo-kratycznego w Austrii jest nie do przecenienia. Do czasu aresztowania pod koniec maja 1938 roku prowadziła rozległą działalność polityczną i dziennikarską zarówno oficjalnie, jak i w kon-spiracji. Dopuszczenie do studiowania nauk poli-tycznych na Uniwersytecie Wiedeńskim wymusiła w 1914 roku sądownie, ale końcowe egzaminy musiała mimo wszystko zdawać w Heidelbergu. Pracę doktorską napisaną pod kierunkiem Maksa Webera obroniła z wyróżnieniem w 1918 roku, po czym wróciła do Wiednia, gdzie poznała swojego przyszłego męża, dziennikarza Ottona Leich-tera. Wstąpiła do Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Austrii i w latach 1919–1934 była jej wiceprzewodniczącą, a w grupie wiedeńskiej podlegały jej sprawy edukacji i zatrudnienia kobiet. W 1925 roku objęła organizowanie referatu do spraw kobiet w wiedeńskiej Izbie Robotniczej. Represje wprowadzone przez rząd Dollfußa zmusiły Käthe i Ottona Leichterów do zejścia do pod-ziemia. W konspiracji stali się współzałożycielami ugrupowania Rewolucyjni Socjaliści Austrii. Z powodu swojej politycznej działalności rodzina Leichterów w 1938 roku musiała podjąć próbę ucieczki do USA, co udało się jednak tylko ojcu i obu synom. Käthe Leichter została aresztowana przez gestapo i uwięziona, a w 1940 roku przewieziona do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück. Dwa lata później padła ofiarą nazistowskiego programu eutanazji w Zakładzie Psychiatrycznym w Bernburgu nad Soławą.
