Za człowieczeństwem – przeciwko wojnie

O oporze w mrocznych czasach

Kobiety w latach trzydziestych wciąż jeszcze uchodziły powszechnie za osoby naiwne, niewykształcone i nieszkodliwe, toteż w ruchu oporu przeciwko narodowemu socjalizmowi mogły niekiedy zdziałać więcej niż mężczyźni, z którymi razem walczyły. Ale gdy wpadły w łapy gestapo, taryfy ulgowej już nie było: tortur, przemocy i terroru doświadczały tak samo jak mężczyźni. Mimo to wiele kobiet świadomie stawało po stronie człowieczeństwa, przeciwko wojnie i za suwerenną, nieokupowaną Austrią. W razie potrzeby były nawet gotowe oddać za to życie.

Irene Harand

Światowy Ruch Przeciw Nienawiści Rasowej i Ludzkiej Niedoli, Sprawiedliwa Wśród Narodów
Świata (1900–1975)

Irene Harand już za czasów I Republiki Austriackiej dostrzegała niebezpieczeństwa, jakie dla części społeczeństwa niósł z sobą wciąż narastający antysemityzm i krzepnący ruch narodowosocjalistyczny. Jako zdecydowana przeciwniczka reżimu nazistowskiego została w 1933 roku współzałożycielką Światowego Ruchu Przeciw Nienawiści Rasowej i Ludzkiej Niedoli, który wkrótce stał się znany jako „Ruch Harand”. W wydanej własnym sumptem książce Sein Kampf – Antwort auf Hitler (Jego walka – odpowiedź Adolfowi Hitlerowi), przetłumaczonej także na język angielski i francuski, usiłowała obalić antysemickie uprzedzenia. Po anszlusie Austrii w 1938 roku wyznaczono za głowę Harand nagrodę, a jej pisma publicznie spalono. Autorka zdążyła jednak wcześniej wyjechać do Wielkiej Brytanii, a potem wyemigrowała do USA, gdzie angażowała się w prace wielu austriackich organizacji emigracyjnych. Była inicjatorką Austrian American Center i współzałożycielką Austrian Institute (późniejszego Austrian Forum), działającego na rzecz artystów i pisarzy, którzy znaleźli się na emigracji. Dziś w Wiedniu przypominają o Irene Harand kompleks mieszkalny Irene-Harand-Hof oraz plac nazwany jej imieniem. Instytut Yad Vashem nadał jej tytuł Sprawiedliwej Wśród Narodów Świata.

Margarete Schütte-Lihotzky

architektka (1897–2000)

W 1997 roku, w swoje setne urodziny, Margarete Schütte-Lihotzky wspominała, że w 1916 roku nikt by nie uwierzył, że kobiecie można powierzyć zaprojektowanie domu. A jednak przyjaciel rodziny, Gustav Klimt, napisał młodej Grecie list polecający. Została pierwszą kobietą, która w c.k. Szkole Rzemiosła Artystycznego studiowała architekturę. Niebawem doszła do wniosku, że funkcjonalność będzie nabierała coraz większej wagi. Po pierwszej wojnie światowej Margarete razem ze swoim mentorem Adolfem Loosem pracowała nad projektem domu mieszkalnego dla inwalidów wojennych. W 1926 roku zaproszono ją do Frankfurtu, aby zaprojektowała mieszkania dla kobiet pracujących. Jej projekt tak zwanej kuchni frankfurckiej, ergonomicznej i oszczędzającej miejsce, stał się prototypem dzisiejszych zabudowanych kuchni i przyniósł jej światową sławę. W 1930 roku Margarete razem ze swoim mężem architektem Wilhelmem Schütte wyjechała do Związku Radzieckiego, aby na południowym Uralu projektować miasto. Gdy w 1937 roku kończyła się ważność jej paszportu, wyjechali przez Londyn i Paryż do Stambułu, gdzie Margarete wykładała na akademii. W 1940 roku architekt i komunista Herbert Eichholzer, który organizował ruch oporu przeciwko reżimowi nazistowskiemu, pojechał razem z Schütte-Lihotzky do Wiednia. Już kilka tygodni później zostali aresztowani. Eichholzera stracono, a architektkę osadzono w więzieniu w Aichach w Bawarii. Po wojnie oficjalne władze austriackie bojkotowały komunistkę i byłą bojowniczkę oporu, pracowała więc przede wszystkim w krajach socjalistycznych. W ojczyźnie jej prace musiały długo czekać na publiczne uznanie.

Siostra Maria Restytuta

bojowniczka ruchu oporu (1894–1943)

Urodzona jako Helene Kafka, córka szewca, już w wieku 19 lat wstąpiła do zakonu franciszkanek i przyjęła imię Maria Restytuta. Była przełożoną szpitala Sióstr Fran-ciszkanek Miłości Chrześcijańskiej w Mödlingu, do którego po anszlusie Austrii także wkroczyła ideologia nazistowska. Maria Restytuta nie zgodziła się jednak na usunięcie krucyfiksów z sal chorych. Ten fakt, a także to, że rozdawała w szpitalu ulotki z apelem „Do katolickiej młodzieży niemieckiej”, miało przypieczętować jej los. Pobożna, lubiana przez wszystkich pielęgniarka została zadenuncjowana przez niezłomnego nazistę, dr. Stöhra, i w Środę Popielcową 1942 roku aresztowana na sali operacyjnej. Kancelaria partii nazistowskiej chciała „całkowicie i definitywnie” przełamać wpływy Kościoła katolickiego i postanowiła ukarać ją dla przykładu. 30 maja 1943 roku Maria Restytuta została ścięta. Do samego końca dodawała odwagi i niosła pociechę innym więźniarkom w celi. Papież Jan Paweł II beatyfikował ją w 1988 roku w Wiedniu.

Dorothea Neff

aktorka, Sprawiedliwa Wśród Narodów Świata (1903–1986)

Urodzoną w Monachium Dorotheę Neff kariera sceniczna zawiodła najpierw do różnych miast niemieckich, aż
wreszcie w 1939 roku przyniosła jej angaż w wiedeńskim Volkstheater. Neff, często obsadzana w rolach klasycznych heroin, swoją nieustraszoność i opór wobec nieludzkości okazywała przede wszystkim w życiu prywatnym. Ryzykując karierę i życie, od września 1941 roku do kwietnia 1945 ukrywała w swoim mieszkaniu żydowską przyjaciółkę, kostiumolożkę Lilli Wolf, ratując ją przed represjami reżimu nazistowskiego. Głód, choroba i nieustanny strach przed wykryciem odciskały swoje piętno na codziennym życiu obu kobiet w tamtych trudnych czasach. Lilli nawet operację guza w szpitalu przeszła nierozpoznana pod fałszywym nazwiskiem. Po wojnie wyemigrowała do USA, Neff natomiast została w Wiedniu i stała się ulubienicą powojennego teatru. Kontynuowała karierę w Volkstheater, Burgtheater i Akademietheater, występowała nawet po całkowitej utracie wzroku w 1967 roku. W 1979 roku instytut Yad Vashem uhonorował ją tytułem Sprawiedliwej Wśród Narodów Świata.

Ella Lingens

lekarka, Sprawiedliwa Wśród Narodów Świata (1908–2002)

W 1948 roku ukazała się w Londynie książka wiedeńskiej lekarki Elli Lingens, zatytułowana Prisoners of Fear. Lingens opisała w niej piekło obozu zagłady Auschwitz i desperackie próby lekarzy-więźniów, którzy niemal bez lekarstw starali się opanować epidemie w obozie. Po anszlusie Austrii w 1938 roku Ella i jej mąż Kurt ofiarowali się z pomocą swoim żydowskim przyjaciołom w Wiedniu. Ukrywali ich kosztowności, przyjęli do swego domu ściganą parę, organizowali kryjówki. Plany ucieczki do Szwajcarii pokrzyżował im szpicel, który ich wydał. Lingensowie zostali rozdzieleni z trzyletnim synem i osadzeni w wiedeńskiej kwaterze głównej gestapo. Kurta Lingensa skierowano do kompanii karnej w głąb Rosji, a Ella Lingens w lutym 1943 roku została wywieziona do Auschwitz. Pogłoski o obozie słyszała już wcześniej, ale nie dawała im wiary, była więc zupełnie nieprzygotowana na to, co ją czekało. „Nawet ten, kto to przeżył, nie do końca to rozumie”, pisze Ella Lingens w zakończeniu swoich wspomnień z kacetu. W 1980 roku instytut YadVashem uhonorował Ellę i jej męża tytułem Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata.